Басқасын қайдам, арғы тегін бір білгіштер құрықандардан таратса, келесі оқымыстылар ұрынқайлардан өрбітетін «сирек этнос» (Л.Гумилев) – якут яки саха жұрты өзінің дәстүрлі дүниетанымындағы кейбір көне түркілік сипаттарды бүгінгі заманға жарасымды ұластырып, кәдесіне ойындағыдай жаратып жатыр. Оның ішінде, әсіресе, халықтың байырғы діни-философиялық және мифтік-поэтикалық таным-түсініктерінен бастау алатын «құт-сүр» этнотұжырымдамасының ғылыми тұрғыдан негізделіп, мемлекеттік дәрежеде мойындалуы – осының айғағы. Якуттың көрнекті зерттеушісі, танымал ойшылы Иосиф Семенович Портнягин жүйелеген бұл қисынды Ресейдің білікті мамандары «әлемдік ілімге сахалардың қосқан зор үлесі» деп бағалады.
Үйретері, үлгі етері болса, ұлттың үлкен-кішісі жоқ. Құнттап қарасақ, алыстан тоғысатын ағайынның бұл жаңалығы бізге де бөтен емес екен. Және ол жалпы қолданыстағы оқулықтарда үйреншікті қалыпта ұсынылатын «жан», «тән» және «рух» категорияларын өзгеше тұрғыдан байыптауға мүмкіндік береді. Мәселенің әлдебір мистикалық доктрина, оккультік тылсым, магиялық сенімге де қатысы шамалы. Оның ұстындары – таным, ғұрып және дәстүр.
Жан – «жалғыз» деме...
Сахалардың нанымына сәйкес, адам «жанының» (байырғы түркілерде болмаған бұл сөз-ұғымды шартты түрде алып отырмыз) үш құты болады.
Біріншісі – буор құт («буор»-дың мағынасы топырақты білдіреді). Ол кісінің көзге көрінетін сыртқы тұлға-тұрпаты мен кескін-келбетін танытып, өлген кезінде өзімен бірге жер қойнына кетеді. Әлемнің құрылымын үш сатыға бөлген бабаларымыз үшін бұл құт – Ерлик хан (қазақшасы – Жерлік хан) билейтін астыңғы дүниемен байланысты. Табиғи төрт стихияның ішінде топырақпен туыстығы айтпаса да түсінікті. Ендеше, буор құттың сипаты «тән» деп жүргенімізге келіңкірейді.
Екіншісі – ииэ құт, яғни ие құт. Ол ортаңғы дүниеде сақталып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, сүйек жалғастыққа, тұқым үзілместікке кепіл болады. Жебеушісі – Ұмай Ана құрсаққа ие құттың ұрығын «қызылқұрт» түрінде салып беріп, туылған сәбиді тәй-тәй басып, тілі шығып кеткенше құпия қамқорлығында ұстайды. Баласы жоқ адамды осы күнгі алтай түркілері «құты жоқ кісі» деген. Перзент тілегенде, «уй толы баш учун» деп құрбандық шалып, «Ұмай тартар» атты ырым жасаған. Телеуттерде «Жаратушы Ана» саналатын Энем Иаючи (Жаюшы Ана) есімінен қазақтың «тұқымың жайылсын!» деген тілегінің төркінін табуға болады. Ие құттың стихиясы – су немесе басқа сұйық зат (әрине, көбіне – сүт). Сондай-ақ, «жан» деген ұғымның мәні осы ие құт арқылы молырақ ашылатын тәрізді.
Үшіншісі – салгын құт, яғни салқын құт. Бұл екі аяқты пенденің ішкі дүниесін, рухани болмысын, ой әлемін көрсетеді. Әрі қоршаған ортамен, сыртқы тіршілікпен, айнала жаратылыспен қарым-қатынасын пайымдатады. Ұйқысырағанда, сандырақтағанда, естен айырылғанда, т.с.с. бейсана сәттер кезінде көкті шарлап, ғаламды кезіп кете алады-мыс. Ол Тәңірінің иелігіндегі үстіңгі әлеммен байланысқан. Телеуттердегі жанның бір қасиеті – «жел салқын» осыған ұқсас. Олардың түсінігінше, жақсы адамдар тұз-дәмі таусылған кезде «жел салқынға» айналып, аспандағы таңғажайып Кюндюс (Күндіз) патшалығына барып қоныс тебеді. Дау жоқ, салқын құттың стихиясы – ауа (жел, самал, леп). Біз білетін категориялардың ішінде оған жақын тұрғаны – «рух». Сөз төркініне үңілгенде, қазақ тілінде қолданылатын «төңіректі бір салқындықтықтың жайлауы», «салқын қабақ таныту», «бейіт жақтан салқын желдің есуі», «ортақ шаруаға салқыны тиюі», т.б. тіркестерде әу баста қандай астар, тұспал, емеурін болғандығын байқау қиын емес. Бұл – бізде әлі кенжелеп жатқан психолингвистканың зерттейтін нысаны екені анық.
Ал жоғарыдағы үш құттың басын біріктіріп тұрған құдіретті күш – сүр. Ол арқылы адамның бүкіл – ішкі және сыртқы бітімі тұтастық табады. Стихиясы – от (нұр, жарық, сәуле).
Біздіңше, «құт» сөзінің түркі, монғол және тұңғыс-мәнжчур халықтарына ортақтығын тілге тиек етіп, оның жалпыалтайлық түбірден тарайтынын дұрыс дәлелдеген белгілі ғалым Н.А.Баскаков өз кезегінде «сүр» сөзін арабтың «сурат» сөзінен шығармақшы болып, түкке тұрмайтын қателік жіберген (Алтай түркілерінің көне наным-сенімдеріндегі жан түсінігі//Кеңес энциклопедиясы. Мәскеу, 1973, №5, 110-бет). Тіпті солай дегеннің өзінде, әлбетте, бұл сөздің түп теріскейдегі саха жұртына жетуі – ақылға сыйымсыз. «Сүр» – ескі сөз, ежелгі ұғым. Бұрынғы замандарда ол түркілер үшін «өмір» мағынасын да білдірген. Қазақ тілінде мұның жұрнағы «өмір сүру» күрделі етістігінен көрінеді (от лаулады, сөз саптады, жұмыс істеді, шайтан иектеді, т.б. сөз тіркестері осындай қосарлану заңдылығымен жасалғанын айта кеткен абзал).
Алтай түркілері бақсының ойын үстіндегі «мініс көлігі» – даңғырасына салынған суретті «сүр» деп атап, оның жәрдемімен үстіңгі, ортаңғы және астыңғы дүниелерге сапар шегетінін меңзеген. Қазақ тілінде «сүр» сөзі дыбыстық өзгерістерге ұшырап (сұр, сыр), кейбір мағыналық түрленіске түскен. Мысалы, «сұры қашу» сөз тіркесі «құты қашу» дегеннен алыс тұрған жоқ; себебі «сүр» мен «құт» сөздері өз ара жақын. «Сұры жаман», «сұрлану» деген тағы бар. «Адамның сыры» дегенде оның ішкі дүниесінің беймәлім құпия-қалтарысын, шешілмеген жан жұмбағын айтамыз. «Сүр бойдақ», «сүр ет» секілді қолданыстардың да мәнісін байыптай беріңіз.
Алтай түркілері жарық жалғаннан көшіп бара жатқан адамды «сүрі жоқ кісі» деп ишаралаған.
«Сүр адамның денесін тастап шығып, оның өлі көлеңкесіне айналғандай болады. Сүр адамның бойынан оның өлерінен жеті немесе он жыл бұрын бөлектеніп кетуі ықтимал. Адам өзінің сүрі жоқ екендігін көпке дейін аңғармайды; тек ұзаққа созылатын және емі табылмайтын, ақыры өлімге апарып соқтырмай тынбайтын сырқат қана адамның сүрінен айырылғандығына көзін жеткізеді» (Оңтүстік Сібір түркілерінің дәстүрлі дүниетанымы.: Адам. Қоғам. – Новосибирск, 1989, 118-бет).
Сүрін жоғалтқан адам дүниеден қайтқанда, хакастар ол туралы «тыны чыкты» («жаны шықты») немесе «тыны үзүлди» («демі үзілді») деп айтады. Мұндағы «тын» – жер бетіндегі тіршіліктің бір сипаты, жанның өз алдына бөлек категориясы. «Тын» адамның аузынан үзілген жіп, ұшқан көбелек, көтерілген бу, өшкен жалын түрінде шығып кететін болып суреттеледі. Қазақ тіліне ол «тыныс» қалпында енген (тыныс алу, тынысы тарылу, т.б.). Ал символист ақындар Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеевтің өлеңдерінде бұл сөздің көне түркілік «тын» нұсқасында қолданылатын тұстары да кездеседі.
Сөйтіп, көне түркілердің дәстүрлі дүниетанымындағы «құт», «сүр», «тын» ұғымдары адам жанының табиғаттың төрт стихиясымен үйлесіп, мифологиялық үш – үстіңгі, ортаңғы және астыңғы әлемдермен байланысқан керемет құпияларын әр қырынан танытады.
«Өлі десем – өлі емес...»
Қазақта «өлі десем – өлі емес, тірі десем – тірі емес» деген сөз орамы бар. Ол адамның қайтыс болғаннан кейінгі «жанының» аралық сипатын көрсете алады. Мысалы, алтай түркілерінің сенімі бойынша, кісінің жаны демі таусылған сәттен бастап жерленгенге дейінгі уақыт ішінде сүне кейпіне көшеді. Марқұм соның арқасында төңірегіндегінің бәрін естіп, сезініп, біліп жатады-мыс. Сол себепті жоқтау айтып, жылап-сықтаған туыстары шамалары жеткенше оған қатысты жақсы сөз, жағымды әңгіме айтуға тырысқан. Хакастардың нанымынша, сүне – тірілер ортасында уақытша жүрген жанның елесі. Ол өзі өмірінде табаны тиген жерлерді қайта бір аралап, қимай қоштасады; кейде таныс есіктерді қағып, өксіген дыбыс шығарады. Көзге құйын түрінде көрінуі мүмкін. Тілін тек бақсылар табады. Сөйтіп, өлілер еліне ұзатып салады.
Қазақ тіліндегі «сөну», «сыну» етістіктері жоғарыдағы «жан» категориясымен мазмұндас тәрізді.
Сондай-ақ, «сүне»-нің «сын», «сынық» формалары да сақталған. Айталық, бейіт басына қойылатын тастардың ескі бір атауы – «сынтас», яғни бақилыққа аттанған адам жанының «көшірмесі». Өзіміз ара-тұра қолданатын «сыры кетсе де, сыны кетпеген» деген бейнелі тіркестің ішінде «сүр» (сыр) мен «сүне» (сын) ұғымдары ауыспалы мағынаны білдіріп, келісті жарасым тапқан. Сол секілді, «өңі сынық» дегенде де, адамның хал-ахуалына қатысты алаңдаушылық айтылады. «Шырағың сөнбесін!» деген тілектен «сүне» сөзінің де, «сүр» секілді, от стихиясымен байланысты екендігін байқаймыз.
Алтай түркілерінің түсінігінше, ең жаманы – өлген адамның от басы, ошақ қасынан ұзамай қалып қойған «жаны». Оны «харан», яғни «қараң» деген. Мұнан тараған «қараңғы», «қараңғылық», «қараңдау» сөздерінен басқа, тілімізде жанға ауыр тиетін «қараң қалғыр!» деген қарғыс бар. Өйткені «харан» қалып қойған үйді жаманшылық жайлап, қайғы қамап алады деген қорқыныш болған. Сондықтан «харанды» сыртқа шығарып, жер асты мекеніне жіберудің әр түрлі жөн-жоралғысы жасалған. «Қараңды құрт (батыр, жоғалт, өшір)!» дейтін жеку сөздер де жолығады. Бұл жерде адамды адам қатарына қоспау, «тірі өлікке» санау тұспалы тұр.
Астыңғы дүниеден қоныс тапқан адамның құты үзүтке айналған. Қазақтардағы сияқты, алтай, шор және құманды халықтарында да бұған қырық күн кетеді деп есептелген.
Соған сәйкес ғұрыптық рәсім өткізілген. Жалпы, зерттеушілердің көбі «үзүт» сөзінің түбірін – дыбыстық құбылуларымен қоса қарағанда – жалпытүркілік «үз» деп топшылайды. Оның қазақ тілінде «үзілу» (мысалы, демі үзілді) етістігінен өзге, «озу», «өшу», «ұшу» нұсқалары кездеседі: дүниеден озу, өкпесі өшу, күлі көкке ұшу, т.б.
Өз ойымызша, «үзүт»-ке тіліміздегі дыбысталуы ең жақын тұрған зат есім тұлғалы сөз – «өжет». Алтайлық «Ерліктің» («Жерліктің», яғни жер асты құдайының) біздің тілімізде мағынасын өзгертіп, «батырлықты» білдіргені секілді, «үзүт» те (яки жер асты адамы) «өжет» болып фонетикалық өзгеріске түсіп, ол да «ержүрек» деген мазмұнға ауысқан сияқты. Шынында да, «ерлік», «өжет» ұғымдары адамның жанқиярлыққа бейімдігін аңғартады. Осыған илансақ, Алматының іргесіндегі «Өжет» кентінің аты шамамен «аруақты мекен» деген мағынаны білдіретін болып шығады. Бұл, әрине, әзірше болжам ғана.
Кеңінен алып қарасақ, алтай түркілерінде адам жанының сипаттарын білдіретін хагба, хуайах, сузы, чула, сүс, т.б. сөз-ұғымдар бар екендігі көрінеді. Олардың төркінін табу, тылсымын тану – өз алдына бөлек мәселе.
Мақаламыздың соңында монғолдардың «сүлде» деген сөзінің трансформациялануына тоқталып өткіміз келеді. Оның бастапқы мәнісі – «адамның рухы», «жанның қуаты». Көзге көрінетін белгісі – ұлы әміршінің туы.
Мысалы, аңыз бойынша Шыңғысханның айбары мен айбатын танытатын Ақ, Қара және Ала Сүлделері, яғни рәміздік тулары болған.
Ал енді кісі жанының «энергетикалық күшін» сипаттайтын бұл сөздің қазақ тіліндегі мағынасы жұтаң қалыпқа түскені – қызық құбылыс. Біз әдетте «құр сүлдесі қалыпты» деп сөйлейміз. Яғни әлсіз, әрсіз, «шығар-шықпас жаны бар» деген ретте қолданамыз. Ал, расында, таным-түсінік өзгермейінше, сөздің мағынасы да басқа түрге көшпек емес.
Бұл – ойланарлық жайт.
